La Svizra, in pajais cun adina dapli linguas

Sco pajais uffizialmain quadriling sa transfurma la Svizra en ina tur da Babel, nua che las linguas sco l'englais, il portugais e l'albanais vegnan adina pli impurtantas. Dapi l'onn 2000 è la pertschientuala da las persunas dumandadas che na discurran betg ina lingua naziunala sco lingua principala pli che sa dublegiada. Quai resulta almain da las statisticas. 

La repartiziun da las linguas naziunalas è sa midada fermamain ils ultims quatter decennis. La quota da las abitantas e dals abitants che discurran tudestg, talian e rumantsch sco lingua principala è sa reducida, entant che la quota da las abitantas e dals abitants che discurran ina lingua estra è creschida. Ha quai da far cun l'immigraziun? 

Gea, ma betg mo. Tenor L'Uffizi federal da statistica è il ferm augment da las linguas estras era d'attribuir a la metoda da relevar las datas. Pir dapi l'onn 2010 pon ins inditgar  pliras linguas principalas. En retschertgas precedentas na pudev'ins betg far quai. La cumpart da las linguas estras è però s'augmentada vinavant suenter questa midada.

Las linguas estras pledadas il pli savens en Svizra èn l'englais ed il portugais suandadas da l'albanais. Il spagnol è regressiv. L'englais, la lingua franca dal 21avel tschientaner, dovr'ins en tut las regiuns dal pajais. 

A la plazza da lavur è il tudestg a la testa avant l'englais 

La maioritad da las lavurantas e dals lavurants en Svizra viva – almain statisticamain – en in ambient, en il qual il dialect tudestg è la lingua pledada il pli savens (en 42% dals cas). 

Ma las Svizras ed ils Svizzers s'adattan. Cunquai che l'ambient da lavur daventa adina pli internaziunal, communitgesch'ins pli e pli en tudestg da standard u en englais. En confrunt cun la lingua che vegn discurrida a chasa discurran dubel uschè bleras persunas tudestg da standard u englais a la plazza da lavur.

La Svizra è adina pli plurilinga.

Grüezi-Adieu – Daco che la Svizra è pajais da model per la plurilinguitad

Quatter linguas, nagin separatissem: La Svizra vala sco ideal d’ina naziun plurilingua. Ma co vegn quai? Stéphane Dion vegn a discurrer en il museum naziunal sur da quai. l'ambassadur canadais en Germania è in expert per la plurilinguitad.

Pir avant dus onns è il naziunalissem separatistic turnà en il Canada. Suenter in temp da quietezza enturn il moviment d'independenza en il Québec da lingua franzosa ha la partida da secessiun «Bloc queébécois» gudagnà massivamain las elecziuns 2019 ed ha puspè purtà en la schientscha politica la separaziun tranter il Canada da lingua franzosa e quel da lingua englaisa.

Stéphane Dion, ambassadur canadais en Germania e cussegliader spezial per l'Uniun europeica, ha experientscha cun quest tema. Il politolog che ha occupà divers uffizis en la politica suenter sia lavur d'instrucziun a l'universitad da Montreal ha adina puspè stuì s'occupar cun l'unitad naziunala en il Canada pluriling, tranter auter sco minister per las linguas uffizialas dal 2001 fin il 2003.

Dion ha ina clera opiniun pertge ch’i na dat en Svizra – abstrahà da la dumonda dal Giura svizzer – nagin separatissem da gruppas linguisticas, tut auter ch’en Spagna, en Belgia ed en sia patria. Ed en la constellaziun plurilingua vesa el surtut avantatgs.

Ils 2 da november ha Dion discurrì cun Michel Liès dal Lichteninstein, president dal Think Tanks Avenir Suisse, en la retscha da mardis dal Museum naziunal a Turitg davart la plurilinguitad e la coesiun. SWI swissinfo.ch è il partenari da medias da l'occurrenza.

Nus avain discurrì cun Stéphan Dion davart la coesiun «miraculusa» da la Svizra.

SWI swissinfo.ch: Il cunfin tranter la Svizra tudestga e franzosa vegn savens numnà «Röstigraben», la constellaziun plurilingua vegn travestida culinaricamain. Tge di quai da la Svizra?

Stéphane Dion: La Svizra è in pajais multifar... e delizius!

Datti in'expressiun sumeglianta en il Canada, avais Vus in foss dal sirup d'ischi?

Quai na crai jau betg. Il sirup d'ischi pon ins giudair tant per franzos sco per englais! Da l’autra vart discurrin nus savens da las «duas solitariadads» per exprimer che francofons ed anglofons na discurran betg avunda in cun l’auter. Ma els na vegnan betg ad esser tant isolads, perquai che la quota da chasadas maschadadas – vul dir da pèrs francofons-englais – è auta tant a Québec sco er en autras parts dal Canada. Co po sa sviluppar l'amur tranter umans che na dastgan betg discurrer in cun l'auter? In misteri!

Tranter ils pajais plurilings vala la Svizra sco ideal da la coesiun naziunala. Auter ch'en Canada, en Spagna ni en Belgia datti neginas tendenzas separatisticas. Pertge betg?

L’emprima raschun è il success economic da la Svizra: Ils Svizzers italofons han pauc stimul da s’associar cun l’Italia, la Frantscha francofona u la Germania germanofona.

E lura datti il fatg istoric che la separaziun religiusa n’è betg crudada ensemen cun la spartiziun linguistica, la stabilitad demografica da las gruppas linguisticas e sia egualitad economica relativa, e la mancanza d’ina unitad federala, linguisticamain isolada, sco ch’ella represchenta il Québec francofon en Canada. Ma gist quai è il tema, dal qual jau vegn a discurrer en il museum naziunal.

Surtut il tschientaner passà ha la Svizra pratitgà ina mitologia pauc istorica che sa fa sentir anc oz. Tge effect crajais Vus che quai haja gì sin l'identitad naziunala?

In pievel, ina civilisaziun na dastga betg emblidar sia istorgia, gnanc las varts stgiras che sveglian in sentiment da vargugna. Er il Canada ha varts sumbrivaunas en ses passà, cun las qualas el sa cunfrunta be plaun, cunzunt quai che pertutga il tractament dals pievels indigens.

In pajais crescha entras quai ed ha las meglras schanzas per coesiun, sch'el sa s'occuppa cun ils sbagls dal passà. Cun raschun vegn ditg che l'istorgia saja necessaria per infurmar il preschent.

I vul dentant er dir che nus na giuditgain betg il preschent sulet tenor il passà e na duessan betg guardar sin il futur sulet resguardond il passà.

Jau vuless agiunscher che nus na duessan betg giuditgar noss perdavants tenor las valurs actualas. I dat memia bleras negligientschas, ma er memia blers accronissems en la moda e maniera co che nus guardain sin il passà.

Dovri insumma insatge sco ina idea naziunala? U è la coesiun in product dal nivel instituziunal e democratic – en Svizra, nua che partidas ageschan sur linguas e regiuns ora – u dals dretgs politics da cundecisiun che mainan adina ad autras fracziuns?

Jau pens che nus profitain da pliras identitads. Jau sun in losch Quebecois ed in losch Canadais. Identitads ins quinta ensemen, ins na las subtrahescha betg.

Tge creescha la coesiun naziunala en Canada? Datti in’idea cuminaivla d’identitad naziunala che po sustegnair in separatist a Québec senza resalvas?

La luschezza d'esser Canadais deriva da la bellezza vastadad dal pajais sco er da las valurs da l'avertadad e dal respect, cun las qualas il Canada vegn identifitgà en l'entir mund. L'avischinaziun a quest ideal è quai che motivescha ils Canadais da lavurar ensemen per meglierar lur pajais. Jau crai che blers commembers dal moviment d’independenza a Québec partan quel ideal e ston vegnir persvas ch’els possian chattar lur patria en tut il Canada e betg mo a Québec.

Auter ch'ils Svizzers francofons è la populaziun francofona en Canada isolada – ed è exponida ad ina lingua englaisa che dominescha sin l'entir mund. Savais Vus dir che quai sveglia autras sensibladads?

Precis. Il continent nordamerican n'è betg pluriling sco l'Europa. L'englais ha ina gronda forza d'attracziun. La necessitad da proteger la lingua franzosa è in giavisch permanent en la vita politica dal Canada, a Québec ed en auters lieus dal pajais.

En Svizra cun sias quatter linguas observain nus che l'englais vegn duvrà cunzunt da giuvenils sco lingua da punt. È quai ina perdita da l’identitad naziunala u ina svalitaziun bainvegnida da l’identitad da la lingua?

Cunquai che l'englais è la lingua mundiala maligna, han ils giuvens cleramain l'interess d'emprender quella. Jau na crai betg che nus stoppian avair quità da quai, uschè ditg che blers giuvens Svizzers emprendan sper lur lingua materna in’autra lingua: franzos, tudestg, talian u rumantsch.

En Vossa lunga carriera politica essas Vus tranter auter stà minister per linguas uffizialas. Tge avais Vus fatg per la coesiun canadaisa?

Jau hai sviluppà e realisà in plan per reanimar las linguas uffizialas, davart il qual i vegn er anc discurrì oz. Quest plan è sa concentrà sin il fenomen creschent dals pèrs exogens franzos-englais menziunads. La finamira era da gidar questas famiglias da dar vinavant lur ierta bilingua a lur uffants. Quei ei aunc adina la pli gronda sfida pigl avegnir dils Franzos el Canada.

Promovan cumpetenzas linguisticas en stadis plurilings automaticamain la coesiun naziunala?

En mintga cas gidan els a far quai. Nus duessan esser pli conscients da quai. La plurilinguitad n'è dentant betg mo ina dumonda da la coesiun naziunala, mabain er da la cumpetitivitad en il mund actual. Mintga giada che jau hai fatg part d’ina discussiun davart la meglieraziun da la cumpetitivitad economica da Canada, hai jau remartgà ch’il fatg che las duas linguas uffizialas dal Canada èn linguas internaziunalas è in avantatg economic che nus pudessan nizzegiar meglier. Quai cumprovan plirs studis.

Quai che pertutga las generaziuns pli giuvnas, mussa ad ellas in nausch servetsch, sch'ins las lascha monolinguisar. Els vegnan ad esser dischavantagiads envers umans giuvens da lur vegliadetgna ch'èn sa stentads d'emprender dapli ch'ina lingua.

Tge pretensiun politica sa lascha deducir da quai?

Ina responsabladad fundamentala: Stadis plurilings han l’obligaziun da mussar al mund che lur diversitad linguistica è ina ritgezza, sin la quala in’entira populaziun po esser loscha. Il Canada e la Svizra na ston betg mo mussar quai che pertutga las linguas fitg derasadas – l’englais, il franzos, il tudestg, il talian – ma er areguard las linguas minoritaras sco il rumantsch u las linguas dals pievels indigens dal Canada.

Nus stuain mussar che la diversitad linguistica n'è betg in motiv per separar in pajais, mabain in avantatg bainvulent en il mund actual.

Plurilinguitad è in avantatg

In schaschin creativ: Translatar il «Blutbuch» è ina sfida

Saja creativa e libra, ha Kim de l'Horizon dà sin via als translaturs dal roman «Blutbuch». Rose Labourie ha prendì a cor quai per sia translaziun dal roman en franzos.

Igl era ina sensaziun: L’atun 2022 ha il roman «Blutbuch» da l’autur svizzer Kim de l’Horizon gudagnà il premi da dusches tudestg ed il svizzer. Entant lavuran translaturas e translaturs da las pli differentas linguas vi dal text – e vegnan confruntads cun problems difficils.

I dat la lingua materna dal tudestg bernais, vid la quala la figura principala lascha ora tant odi sco amur. I dat la linuga da giuventetgna dominada d'anglicissems sper ils pleds da la tatta antic-charins. Ma i vegn era gendrà consequentamain.

Surtut però: I dat la lingua da standard bagnada cun helvetissems per part strusch visibels.

Co sa lascha transponer il dialect da la lingua dal mintgadi da la Svizra tudestga e «lingua dal cor» per exempel en il franzos? Ils ultims tschientaners èn ils dialects sco variaziun da pauca valur praticamain vegnids eliminads.

Rose Labourie ha gia chattà las respostas: Sia translaziun en franzos vegn publitgada l’atun. Gidà ad ella ha ina brev da Kim de l'Horizon cun l'appel a tut las translaturas ed a tut ils translaturs d'ir enturn cun la lingua en moda uschè creativa e libra sco l'original. Quai ha Rose Labourie prendì serius.

Il roman «Blutbuch» vegn translatà u è gia vegnì translatà en talian, ollandais, slovac, catalan, danais, franzos, tschec, croat, norvegiais, englais e spagnol. Mez matg èn las indesch translaturas e translaturs da la chasa da translaturs Looren a Wernetshausen (ZH) s'inscuntrads ad in lavuratori da plirs dis per discutar las dumondas linguisticas las pli urgentas cun expertas ed experts e cun Kim de l'Horizon sez. Per finir ha gì lieu als dis da litteratura a Soloturn  in'occurrenza publica cun participantas e participants dal lavuratori.

Per ina passascha pli lunga en dialect en il roman han els tschertgà en ils dialects bunamain svanids da la Svizra franzosa, en ils uschenumnads Patois Romands. Cun agid da dicziunaris, videos e chanzuns sco il famus «Ranz des Vaches» (Patois Fribourgeois) ha Rose Labourie creà in agen dialect imaginar. Per persunas da lingua franzosa è el gist anc chapibel:

«La Barbara Züllig ètè dloin la pluch chaj d’è tôt lè fam dcha famy.» (Hêtre pourpre)

«dBarbara Züllig isch äuä di weisischti Frou gsi i irere Sippä.» (cudesch da sang)

Questa libra relaziun cun la lingua è er adattada per il "jau" che raquinta en il roman. Perquai che quel "jau" vul sa privar tant sco pussaivel dal sforz dal univoc, dal «faschissem da la binaritad», sco ch'i ha num. Gist la lingua lubeschia questa libertad, «pertge che l’element da la lingua è il liquid», sco ch’igl è scrit en il roman.

Pleds da dialect sco «Chrättli» u nums affectuus sco «Bärli» èn memorias emoziunalas per la figura principala, dentant savens era memorias ambivalentas. Per pudair dar il dretg pais a quests pleds en il text ha Rose Labourie cumponì aposta in «Lexicon da la Meersprache» (cun «lingua da la mar» è manegià en «Blutbuch» la lingua materna). Gidà ad ella han noziuns ord dialects franzos da tut il mund, ord il franzos vegl, ord differentas nomenclaturas ed er ord l'atgna fantasia.

«Chüschele» translatescha ella cun «chucheler» (empè da correct «chuchoter»). Ed ils «Truckli» da la «Grossmeer» daventan «boîtillons» en il text franzos. In pled professiunal or dal mastergn da muliners che po svegliar bleras associaziuns tar persunas francofonas.

Tar la lectura dal roman ha Rose Labourie gì il sentiment da leger ina sort furmla magica che schlargia ils cunfins da la lingua. En il franzos ha ella creà cun blera stenta e cun blera creativitad in'atgna furmla magica per il «Blutbuch».

Kim de l’Horizon: «Blutbuch». DuMont, 2022. Per franzos: Kim de l’Horizon: «Hêtre pourpre». Edition Juillard, cumpara la fin d'avust 2023. Per spagnol: Kim de l’Horizon: «Libro de Sangre». Chasa editura de Conatus, 2023.

Propi grev da translatar

Englais sco lingua communabla en Svizra: in plus u in problem?

Betg darar audan ins Svizras e Svizzers da differentas parts dal pajais che discurran englais in cun l'auter. Betg mintgin n'ha plaschair da quai, ma nizzegia u donnegia il diever da l'englais sco lingua franca – sco punt sur il foss da rösti – a la coesiun naziunala?

Il tractament da la pandemia da Covid-19 haja creà sfidas da communicaziun tranter las regiuns linguisticas dal pajais che stoppian vegnir prendidas per mauns, uschia in politicher d'emprim rang.

«Jau pens che quai è stà ina chaschun da discutar davart la plurilinguitad en il pajais e che questas discussiuns duessan era cuntegnair ina modernisaziun da la lescha cun considerar l’englais sco ina da las linguas principalas [...]», ha ditg Sven Gatz che ha numnà la situaziun actuala «betg fitg adattada per il futur».

El ha dentant concedì ch'i vegnia a dar opposiziun. «I dat gia blera glieud che di che nus duessan l'emprim emprender las linguas da l'auter avant che nus priorisain l'englais.»

Gatz n'è betg Svizzer. El è il minister da Brüssel per la promoziun da la plurilinguitad ed ha discurrì ils 16 da mars cun la gasetta The Brussels Times. Entant che la regenza svizra è segiramain vegnida crititgada per sia reacziun sin la pandemia, n'ha anc nagin da la culpa a las quatter linguas naziunalas. Ils commentaris da Gatz mussan però cun il det sin intginas sfidas politicas e socialas per pajais plurilings sco la Svizra, la Belgia ed il Canada.

L'entschatta da l'onn ha in reporter da SRF fatg ina intervista cun il reschissur svizzer Jean-Stéphane Bron da Losanna da la Svizra franzosa davart ses pli giuven film documentar. Els discurrivan englais.

«Normalmain vulan SRF e l’emissiun da novitads Tagesschau intervistas en la lingua naziunala correspundenta», ha declerà la schurnalista Uta Kenter. Ella era dentant creschida si en Germania ed aveva il sentiment che ses franzos na saja betg stà bun avunda per discutar davart il replicar il tscharvè uman sin in computer. Bron ha resentì cleramain il medem davar ses ses tudestg.

«Fitg savens tschentain nus dumondas per englais ed il partenari respunda en sia lingua naziunala. Deplorablamain n’era quai betg pussaivel en quest cas», ha ella ditg.

Cunquai ch'ils commentaris da Bron fissan vegnids sincronisads per tudestg, independentamain dal fatg, sch'el discurriva englais, franzos u in'autra lingua, na devi nagina differenza per l'aspectatur en la pratica. Teoreticamain datti dentant dumondas interessantas davart la rolla ed il status da l'englais en Svizra. L'emprima: Crescha il diever da l'englais sco punt linguistica propi?

«Anecdoticamain essan nus tuts d’accord che persunas cun differents idioms dovran l’englais sco lingua franca», di Franz Andres Morrissey, docent per anglistica a l’Universitad da Berna.

Morrissey n'è betg stà conscient d'in studi quantitativ vast che confermass l'experientscha anecdotica. El sa referiva dentant sin in studi da Mercedes Durham, ina sociolinguista a l'universitad da Cardiff da l'onn 2003, che s'occupava dal barat dad e-mails tranter students da medischina svizzers.

«L’englais para dad esser la lingua chapida ed acceptada il meglier en gruppas linguisticamain maschadadas. La raschun principala per quai saja ch'i saja ina lingua betg materna per tuts», ha scrit Durham. «Ils italofons sin la glista da mail eran ils emprims tar questa midada, cunquai che nagin auter na discurriva lur lingua materna, han els fatg l'experientscha ord emprim maun, quant impurtant ch'igl è, che la glieud chapeschia in l'auter.»

La Svizra ha quatter linguas naziunalas: Il tudestg vegn discurrì da circa 63% da la populaziun (la gronda maioritad da quests discurra effectivamain tudestg svizzer), il franzos da 23%, il talian dad 8% ed il rumantsch da 0.5%, circa 60'000 persunas.

Tschantschar cun parentella u collegas da lavur, navigiar tra l'internet, legier u guardar televisiun: 68% da las persunas sur 15 onns dovran – tenor las datas dal 2019 – almain ina giada l’emna dapli ch’ina lingua. Ils ulteriurs 32% han inditgà da discurrer be ina lingua, da 36% l'onn 2014. Pli veglia che la persuna è e pli probabel ch'ella discurra be ina lingua. La retschertga ha mussà che 38% discurran regularmain duas linguas, 21% trais linguas, 6.4% quatter linguas ed 1.7% almain tschintg linguas.

L'englais è la lingua estra la pli derasada e vegn discurrida regularmain da 45% da la populaziun svizra. En la part tudestga dal pajais è l'englais pli derasà ch'en la part taliana e franzosa (46% visavi 37% resp. 43%).

Il 2019 han bunamain trais quarts da las persunas tranter 15 e 24 onns inditgà da discurrer, scriver, leger u tadlar almain ina giada l'emna englais – var diesch puncts procentuals dapli ch'il 2014.

L'Osservatorio linguistico della Svizzera italiana (OLSI) che perscrutescha differents aspects dal talian en Svizra rapporta ch'il diever da l'englais al plaz da lavur saja s'augmentà en l'entir pajais dapi almain ils onns 1990 e ch'il diever da las linguas naziunalas saja sa reducì.

«En la Svizra taliana vegn l'englais però discurrì actualmain en tut pli pauc ch'en autras regiuns linguisticas», sa referind a las datas da l'Uffizi federal da statistica per l'onn 2019.

Questa grafica mussa che lavurants svizzers discurran en Svizra franzosa e tudestga circa duas giadas uschè savens englais sco in'autra lingua naziunala, ma en il territori linguistic talian è la situaziun bler pli equilibrada. Persunas che na vivan betg en Svizra e che lavuran en Svizra dovran anc pli savens englais al plaz da lavur.

OLSI ha ditg che la preschientscha pli pitschna da l’englais a la plazza da lavur e l’impurtanza relativa da las linguas naziunalas en il territori linguistic talian sajan d’attribuir al sistem da scola – cunzunt en il Tessin, nua che las autras linguas naziunalas han la preferenza avant l’englais en la scola obligatorica (l’emprim franzos, lura tudestg).

Sche Vus lavurais en ina regiun cun linguas minoritaras – e sche Vus lavurais sin plaun naziunal u surregiunal – na pon las autras linguas naziunalas betg vegnir ignoradas.

«Perquai pon ins dir ch'i dat en il Tessin en general pauc basegn da duvrar l'englais sco lingua franca, ed ins po partir dal fatg ch'ins ha savida en las linguas naziunalas.»

«Er sche nus constatain en il Tessin ina tscherta impurtanza da l'englais en il mund professiunal, na pudain nus segiramain betg discurrer d'in problem, per exempel en il senn d'in privel real che l'englais stgatscha il talian.»

Ma pudess l’englais stgatschar il franzos u il tudestg? Durham ha remartgà che, sche la finamira è quella da cuntanscher in public pluriling pli vast, sco quai che l’internet pussibilitescha, «po vegnir duvrà ni il franzos ni il tudestg sco lingua principala en il context svizzer, ed i daventa necessari da duvrar l’englais».

SWI swissinfo.ch ha diesch partiziuns linguisticas e las sesidas redacziunalas vegnan fatgas per englais. I n'è er betg nunusità che dus collegas svizzers discurran englais. Er tranter tschertas persunas datti linguas communablas. Jau discur per exempel cun dus commembers da la partiziun chinaisa tudestg, cun in auter franzos e cun il quart englais.

Morrissey, in Svizzer da lingua tudestga cun lingua materna englaisa, ha ditg ch’er el haja fatg experientschas persunalas cun l’englais sco lingua franca.

«Mia dissertaziun ha pertutgà la tscherna da lingua en l’instrucziun bilingua en Svizra. Ed ina da las persunas, cun las qualas jau aveva bler contact, era in schurnalist da L’Hebdo [in anteriur magazin da novitads da Losanna]. E nus stevan tuts dus bler megler, sche nus discurrivan englais in cun l'auter, perquai che mes franzos n'è insumma betg bun, e ses tudestg – ma, en mintga cas ha ella ditg ch'ella saja "blessada entras l'experientscha da scola".»

El ha declerà che la lamentaschun da standard dals Svizzers francofons saja ch’els emprendian «bun» tudestg (sco discurrì en Germania) e ch’els insistian lura a lur cumpatriots da discurrer dialect. «Quai fa natiralmain ch'ins vul dir: «Okay, emblidain quai – nus ans decidain per la lingua che pretenda pli u main il medem sforz da nus tuts.»

L’onn 2016 ha Durham scrit ch’il svilup il pli impurtant quai che pertutga il diever da l’englais sco lingua franca saja quel, cun tgi ch’ils Svizzers discurrian englais.

«L’entschatta vegniva l’englais discurrì cunzunt cun turists, ma ils davos dus decennis vegn el duvrà pli e pli da Svizras e Svizzers in tranter l’auter, quai che fa ord il englais ina lingua franca intranaziunala ed ina de facto lingua svizra.»

La regenza svizra publitgescha gia bleras communicaziuns da pressa per englais, ma d’udir l’englais sco lingua svizra – de facto u betg – basta gia per far sturn in pèr Svizzers.

Il settember 2000 ha il schef d'educaziun dal chantun da Turitg annunzià che l'englais empè dal franzos vegnia ad esser l'emprima lingua estra en las scolas. Il di suenter ha la gasetta da lingua franzosa Le Temps dumandà, sche la recepziun da la lingua englaisa en il plan d'instrucziun dal chantun muntia la fin da la Svizra. Questa frasa ha era la politicra tessinaisa Chiara Simoneschi-Cortesi duvrà il 2009, cura ch'ella era presidenta dal Cussegl naziunal ed aveva avertì tge che capitass, sche l'englais vegniss lingua da communicaziun tranter ils Svizzers.

Blera glieud, surtut en las parts franzosas e talianas dal pajais, teman che l'instrucziun d'englais avant las linguas naziunalas svizras indebleschia u schliass schizunt il chit social che tegna ensemen la Svizra.

«L’englais è nizzaivel, ma quai na vul betg dir ch’el è da niz per tut», resulta d’in studi da l’Universitad da Genevra davart las linguas e l’economia da l’onn 2016. «Per chapir la Svizra francofona ston ins discurrer franzos. Per conuscher la Svizra tudestga ston ins discurrer tudestg ed almain chapir in pau tudestg svizzer.

Il 2017 han las votantas ed ils votants dal chantun Turitg decidì che scolaras e scolars duain emprender vinavant englais a partir dal setavel onn da vita e franzos a partir da l'indeschavel onn da vita.

Sch'i va per instruir englais u ina lingua naziunala, di Morrissey ch'i dettia da principi dus arguments.

«In’argumentaziun utilitaristica fiss "Faschain l'englais". Ed uschia è era la debatta a Turitg ed en auters lieus ida», ha el ditg. Cun auters pleds vala l'englais per ils germanofons sco pli nizzaivel ch'il franzos u il talian.

«L’auter argument da la coesiun naziunala è vaira vegl. Ch'el vala propi, da quai na sun jau betg persvadida. Jau hai l'impressiun che la Svizra haja ina coesiun vaira ferma. I dat in element naziunalistic, i dat in element economic. Jau na crai betg che la lingua gioghia ina rolla uschè gronda, ma igl è ina sort bandiera davos la quala nus ans rimnain gugent.»

«Sch’ils umans na pudessan betg discurrer la lingua naziunala da l’auter – il talian ed il rumantsch èn exempels per quai, èsi fitg pauc probabel ch’il pajais crodia dapart.»

Discurrer englais n’è pia nagin problem? «Jau na sai betg, sch’igl è in problem. Sch'i gida la communicaziun n'è quai segir betg ina nauscha chaussa. Il repertori linguistic vegn forsa in zichel pli pover. Ma jau na crai betg ch’i dettia insatge che nus pudessan far, perquai ch’ils umans utiliseschan quel chanal da communicaziun che funcziuna»

«Jau ditg a mes scolars che communicaziun saja en essenza la via da la pli pitschna resistenza. Ins communitgescha en la furma e maniera che creescha ils pli paucs obstachels.

Englais sco lingua franca

Be pli englais!

Studentas e students da lingua tudestga frequentan scolas autas en Svizra franzosa

Julien Furrer

Studentas e students da la Svizra tudestga na fan betg fulla en scolas autas en Svizra franzosa. Tenor las cifras da la Luzerner Zeitung èn els 1500 damain ch'avant 20 onns, entant che la cumpart dals students da la Svizra franzosa a las scolas autas da la Svizra tudestga crescha.

La quota da las studentas e dals students da lingua tudestga a las facultads da la Svizra franzosa è sa reducida dapi l'onn 2001 per sis puncts procentuals da 10% a 4%. Il medem mument è il dumber da las studentas e dals students da la Svizra franzosa en scolas autas da la Svizra tudestga pli che sa dublegià.

Sco exempel numna la Luzerner Zeitung l'universitad da Friburg che ha 23% pli paucs students da lingua tudestga ch'avant 20 onns. I dat ina reducziun da 20% a l'universitad da Losanna e da 10% a l'universitad da Genevra. L'EPFL ha registrà quest onn mo 24 annunzias da bachelor, in dumber ch'è stà dubel uschè aut avant tschintg onns.

Per l'emigraziun da students da la Svizra tudestga vegnan menziunads plirs motivs. Il pli impurtant è però l'impurtanza da l'englais che daventa adina pli gronda, entant ch'il franzos n'è evidentamain betg pli dumandà en la Svizra tudestga.

Lez svilup è deplorabel, ma strusch evitabel, commentescha Maxime Barthassat, copresident da l’uniun svizra da students, en in’intervista cun La Matinale: «Nus vivin en in mund nua che l’englais vegn adina pli impurtant (...). Nus stuain ir en direcziun da l’englais, ma nus stuain esser conscients da la plurilinguitad e restar sin il livel da noss collegas internaziunals.»

A l'universitad da Friburg fan studentas e students da lingua tudestga en il fratemp ora in terz da tuttas studentas e students, tendenza creschenta. Sco reacziun porscha l'universitad blers curs bilings e fa blera communicaziun en Svizra tudestga per gudagnar novs students.

La rectura Astrid Epinay conceda dentant ch’ella haja in pau quitads da quest svilup: «Jau sun persvadida ch'il esser abel da duvrar la lingua partenaria, pia il franzos per ils germanofons e tudestg per ils francofons, è in element essenzial per la coesiun naziunala.

Ins sto era resguardar l'interess economic per savair ina secunda lingua naziunala: In studi actual mussa l'impurtanza sin il martgà da lavur, cun quai che las pajas èn per 8 fin 13% pli autas, sch’ins discurra duas linguas.

Ils chantuns stoppian perquai chattar soluziuns per franar quest trend, di Laurent Wehrli, il president da Helvetia Latina che defenda la lingua franzosa en instituziuns svizras. Per il cussegl naziunal dal Vad è l'integraziun main impurtanta per quellas persunas che appartegnan a la maioritad e na conuschan betg exnum la necessitad d'emprender la lingua minoritara. «Ed igl è natiralmain uschia che quellas e quels ch'èn en la minoritad reageschan en moda pli sensibla sin quai.»

Laurent Wehrli sa regorda er dals cumbats ch'èn vegnids contestads e gudagnads en plirs chantuns da lingua tudestga che vulevan abolir u retardar l'instrucziun dal franzos a favur da l'englais en scola. «Mintga giada avain nus pudì communitgar in messadi. Il medem vala uss er sin nivel universitar. Quest messadi stuain nus intermediar cun il sustegn dals chantuns, en spezial sur las conferenzas interchantunalas.»

Il "Röstigraben" da las universitads

La plurilinguitad vegn promovida, però…

Ils 15 milliuns francs dal budget, da quels van radund la mesadad al Tessin ed al Grischun, vegnan tenor la controlla da finanzas federala dads ora bain, ma i manca ina strategia generala.

Michel Decurtins

https://pilot-prod-videos.s3.eu-west-1.amazonaws.com/rm/molecular-teal-locust_it_DEEPGRAM-WHISPER.vtt

Las leschas vegnan observadas, las proceduras èn adequatas, la relaziun tranter ils custs ed il niz è buna. La controlla federala da finanzas dat bunas notas tant a l'uffizi federal da cultura per attribuir ils meds finanzials per promover la plurilinguitad sco er als chantuns che profiteschan, cunzunt al Tessin ed al Grischun. Dals 15 milliuns francs che vegnan mess a disposiziun mintg'onn per la promoziun da la plurilinguitad en Svizra va circa la mesadad als dus chantuns per sustegnair e mantegnair il talian ed il rumantsch.

Ditg curt, ils raps vegnan dads ora bain, ma – uschia hai num en il rapport – ins po far meglier... e per in pajais che fa ord la chapientscha tranter sias differentas cuminanzas linguisticas in vair exercizi existenzial, n’è quai segir betg mo retorica.

Mancanza d'ina strategia cumplessiva e finamiras mesirablas

En l'ultim rapport d'examinaziun da la surveglianza federala da finanzas vegn per exempel constatà ch'i manca tant ina strategia generala concreta sco era finamiras mesirablas per pudair valitar l'effect da las subvenziuns concedidas.

Il Tessin che survegn mintg'onn 2.5 milliuns francs da Berna (da quels vegnan vitiers ulteriurs 8 milliuns da las contribuziuns da Swisslos), sa distingua tras l'eterogenitad da las organisaziuns e dals projects che vegnan finanziads cun mecanissems adattads. Gist questa eterogenitad pli gronda, uschia la Controlla federala da finanzas, duess dentant intimar l'Uffizi federal da cultura da reponderar criticamain il diever dals meds u la calculaziun da las differentas contribuziuns, cunzunt tar ediziuns e subvenziuns per perscrutaziun. En general vegni recumandà da survegliar precisamain l'utilisaziun da las subvenziuns e l'accumulaziun da reservas ch'ins ha chattà en il passà mussa ch'il Tessin duess vegnir controlla spezialmain bain.

Da bun fin excellent è la valitaziun da la promoziun da la lingua taliana ordaifer dal Tessin, er e surtut en las scolas, ed il medem vala per la lingua rumantscha ordaifer dal Grischun. Las cumpetenzas restan dentant chantunalas e tenor l'avis da la controlla da finanzas federala duess ins insister sin ina basa legala pli vasta.

Co promover la plurilinguitad?

Quella damonda fatschenta historichers e scribents dapi decennis. Entant che Couleurs locals, lemissiun da RTS ch'analisescha mintga di la Svizra francofona, celebrescha sia milliavla episoda, sa dumonda RTS: Datti la «Romandie»?

LA LINGUA FRANZOSA – IL «CEMENT» DA LA ROMANDIE

Il dicziunari istoric da la Svizra (DHS) declera che la Svizra romanda cumpiglia «ils chantuns Genevra, Giura, Neuchâtel e Vad sco era las parts francofonas dals chantuns Berna, Friburg e Vallais».

Il DHS constatescha perquai ch'il franzos è «il tatgader che tegna ensemen questas regiuns». Per Mathieu Avanzi, directur dal Centre de dialectologie et d’études du français regionale all’Università da Neuchâtel, consista la Svizra francofona dals «districts, nua ch'ina maioritad discurra franzos».

Sche Vus tschertgais en las datas ina carta da la Svizra francofona, na chattais Vus nagut.

Isabelle Chassot, commembra dal cussegl dals chantuns friburgais ed anteriura directura da l’Uffizi federal da cultura, cuntrastescha: «La Romandia è in territori geografic che sa cumpona dals chantuns francofons. Jau na ma restrensch betg sin la part francofona.» Mathieu Avanzi fa attent ch’ils cunfins da la Svizra francofona n’èn betg definids uffizialmain: «Sch’ins tschertga en las datas ina carta da la Svizra francofona, na chatt’ins nagut.

Il Cusseglier federal Ignazio Cassis ffaccentuescha medemamain l’impurtanza da la lingua. «La Romandie è la cultura ch’è colliada cun il franzos», ha el ditg en l'emissiun da RTS Infrarouge. Istoricamain èsi la part da la Svizra che furma ina separaziun da la Frantscha. La Romandie exista.»

LA MINORITAD – IN PER TUTS, TUTS PER IN

La noziun «Suisse romande» vegn duvrada dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner per accentuar l’autonomia culturala da la Svizra francofona da la Frantscha e da la maioritad germanofona.

«La Svizra tudestga è gronda avunda d'avair differenzas internas», di Ignazio Cassis. (...) Lur differenzas èn gist uschè grondas sco las differenzas ch'els han tar ils Svizzers francofons ed ils Tessinais.»

Il 1937 ha Charles Ferdinand Ramuz scrit en «Besoin de grandeur»: «Nus, ils Svizzers francofons, faschain part d’ina republica pitschna, ma cumplexa; lur differents stadis van en roda sin lur agen orbit e tuts sa volvan enturn in center abstract che sa numna Confederaziun. Nus n'essan betg «unifitgads». La Frantscha è unifitgada profundamain dapi tschientaners (...). Nus essan ina rimnada da pajais pitschens che vegnan tegnids ensemen tras differentas necessitads: geograficas, militaras, economicas».

Jau ma defineschel sco Friburgaisa, sco Romanda, ma cunzunt sco Svizra. I na dat nagina cuntradicziun.

«Per exempel sa definescha Corsica en confruntaziun cun la Frantscha», punctuescha Isabelle Chassot, commembra dal cussegl dals chantuns. «Jau ma defineschel sco Friburgaisa, sco Romanda, ma cunzunt sco Svizra. I na dat nagina cuntradicziun. Igl è in pau sco poppas russas. Mintga giada che ti avras ina poppa, chattas ti autras qualitads.»

A l'entschatta da l'emprima guerra mundiala è la Svizra francofona vegnida percepida sco unitad. Las simpatias dals Svizzers per ils pajais en guerra, per lung da las conturas dal cunfin linguistic, han chaschunà tensiuns politicas, il foss dal rösti, sco il DHS declera. «Il concept da la Svizra franzosa, taliana e tudestga è vegnì definì areguard potenzials inimis da pajais vischins ch'ans avessan pudì «strair dapart», uschia l'istoricher Philippe Bender.

Per il comicher ed actur Vincent Kucholl mancan en Svizra franzosa mitus sco Guglielm Tell. Tals simbols gidassan tenor el ad unir la Svizra romanda. El declera er ch'ils Romands vegnan identifitgads sco tals en l'armada via la vista dals Svizzers da lingua tudestga. Ultra da quai èsi savens la snegaziun da sasez che distingua ils francofons dals Svizzers germanofons.

https://pilot-prod-videos.s3.eu-west-1.amazonaws.com/en/underlying-turquoise-pheasant_fr_SPEECHMATICS.vtt

LAS MEDIAS – LA ROLLA «FUNDAMENTALA» DA RTS

Antonio Fumagalli, il correspundent da la NZZ per la Svizra francofona, vesa en la Svizra tudestga pli pauc basegn da «serrar las retschas». Cura che la «Weltwoche» ha publitgà l'onn 2012 in artitgel cun il titel «Die Romands sind die Griechen der Schweiz», è la part francofona dal pajais s'unida encunter quai.

Il schurnalist declera era ch’i dettia en Svizra franzosa ina «prontadad da tschantschar da sasez». El prenda l'exempel da las 19.30 da RTS. El bada ch'il vast program da novitads en la Svizra francofona sa concentrescha pli fitg sin la part francofona dal pajais, auter ch'il pendant da lingua tudestga, la «Tagesschau» che sa concentrescha pli fitg sin temas internaziunals.

La Svizra romanda, quai è tut la glieud che taidla radio RTS, che guarda la televisiun RTS ni che sgara vid las lotterias da la Loterie romande.

«La Svizra romanda, quai è tut la glieud che taidla radio RTS, che guarda la televisiun RTS ni che sgara vid las lotterias da la Loterie romande.», di il comicher Vincent Kucholl surriend.

Isabelle Chassot, commembra dal cussegl dals chantuns da Friburg, conceda: «Il sentiment d’appartegnientscha sa basa sin in dumber da valurs cuminaivlas, debattas cuminaivlas, temas cuminaivels. Questas valurs cuminaivlas derivan da nossas referenzas, e Radio Télévision Suisse Romande gioga ina rolla fundamentala. Il fatg che la distribuziun dals meds da la SRG SSR vegn messa en dumonda, duess ans far smirvegliar. Forsa è quai noss punct da referiment communabel.»

Exista la Romandie?

Il rumantsch turna en il parlament svizzer

https://pilot-prod-videos.s3.eu-west-1.amazonaws.com/rm/eager-thistle-ostrich_fr_SPEECHMATICS.vtt

En la sala dal cussegl naziunal èsi stà d'udir la quarta lingua naziunala da la Svizra. Ses nov president Martin Candinas ha tschantschà rumantsch avant ils cussegliers naziunals. El è sa decidì da dar ina plazza speziala al Rumantsch durant tut ses onn sco emprim burgais dal pajais.

Passa 35 onns n'hai betg pli dà in president dal cussegl naziunal da lingua rumantscha. L'entrada en uffizi da Martin Candinas è perquai in eveniment per la regiun ed ils 60'000 plidaders e plidadras. Il comember da l'Alianza dal center da 42 onns ha empermess da betg desister durant ses onn d'uffizi da discurrer sia lingua materna.

<blockquote class="twitter-tweet" data-width="550" data-lang="fr"><p lang="de" dir="ltr">Cordial engraziament! Ich freue mich sehr auf mein Präsidialjahr und bedanke mich bei meinen Ratskolleginnen und -kollegen für ihr Vertrauen. Mein Leitsatz als Nationalratspräsident: «Gemeinsam – Ensemble – Insieme – Ensemen». Nur gemeinsam bringen wir die Schweiz weiter! <a href="https://twitter.com/hashtag/parlCH?src=hash&amp;ref_src=twsrc%5Etfw">#parlCH</a> <a href="https://t.co/z0pAVkCQAm">pic.twitter.com/z0pAVkCQAm</a></p>&mdash; Martin Candinas (@martin_candinas) <a href="https://twitter.com/martin_candinas/status/1597314971180101632?ref_src=twsrc%5Etfw">28 novembre 2022</a></blockquote>
<script async src="https://platform.twitter.com/widgets.js" charset="utf-8"></script>


Ils 7 da december vegnia Martin Candinas er a communitgar ils nums dals dus novs cussegliers federals en lingua rumantscha. Tenor el vegni ad esser in'onur ed il punct culminant da ses temp d'uffizi.

Dentant na vegnan betg tuttas debattas manadas en rumantsch: Uschè prest ch’igl è uras da vegnir sin il punct, mida il represchentant grischun puspè sin tudestg. I na dettia nagins translaturs che fissan abels da translatar en las trais autras linguas naziunalas per il rest dal Cussegl naziunal.

Adrian Camartin è dapi 10 onns schurnalist tar Radiotelevisiun Svizra Rumantscha. El vesa l’onn presidial sco schanza per promover il rumantsch en la politica: «Quai lubescha als parlamentaris da sa render cunscient ch’il rumantsch vegna duvrà en il mintgadi, en la pasternaria e sin posta. I n'è nagut exotic u folclora.»

Per il schurnalist chatta il rumantsch adina ses plaz, sche la Svizra vul accentuar sia plurilinguitad, sia attaschadadad cun sias quatter linguas e sia coesiun naziunala, ma quai na tanscha betg: «Ins n’astga betg emblidar ch’i dat 60'000 persunas che discurran rumantsch.»

Savens betg translatà da l'administraziun

Il rumantsch è ina lingua che vegn savens emblidada da l'administraziun federala sezza. Il pli giuven exempel è stà l’october 2022, cura ch’il cussegl federal ha lantschà ses account d’instagram: La regenza è sa preschentada per franzos, talian, tudestg ed englais, dentant betg per rumantsch. In sbagl ch'è la finala vegnì curregì da l'administraziun.

Per la Lia Rumantscha, l'uniun per la promoziun da la lingua e cultura rumantscha, è quai però sintomatic. Ses secretari ad interim Andreas Gabriel quinta perquai cun ina nova valitaziun dal rumantsch che manca savens en il servetsch public: «La Posta, las Viafiers federalas u autras domenas communitgeschan adina en trais linguas – tudestg, franzos e talian – dentant betg en quatter.»

La lescha pretenda da l'administraziun federala da duvrar il rumantsch sut tschertas circumstanzas. Per exempel tar l’interacziun cun umans che discurran la lingua, u tar texts «impurtants». Ils documents davart las votaziuns ed elecziuns federalas ston vegnir publitgads en lingua rumantscha. Il servetsch public n'è dentant betg obligà d'al duvrar.

Andreas Gabriel spera ch’il tema avanzi quest onn da presidi: «El vegn a sensibilisar l’administraziun federala per quest tema. L'administraziun è pronta da far adattaziuns pussaivlas.

L'onn 1985 ha Martin Bundi, l'ultim president da lingua rumantscha dal cussegl naziunal, pretendì ina revisiun da la lescha federala da linguas. Quai ha chaschunà in rinforz da la posiziun dal rumantsch en Svizra ed er en il Grischun.

Il return dal rumantsch a Berna

Tschintg artists da tut la Svizra èn vegnids ensemen sin il Gottard per interpretar da nov chanzuns da differentas regiuns e per cumponer ina nova chanzun plurilingua

Simone Fassora

https://pilot-prod-videos.s3.eu-west-1.amazonaws.com/en/long-moccasin-lion_it_DEEPGRAM-WHISPER.vtt

Tschintg musicists da l'entira Svizra han festivà la plurilinguitad, els èn sa preschentads sin il Gottard ed han interpretà da nov differentas chanzuns or da las quatter regiuns linguisticas. Ils artists han era cumponì ina chanzun cun il titel «Brume, niebla, Nebel, nebla, fog» ch'unescha tut las locuziuns naziunalas ed il spagnol. Lur project fa part da l'iniziativa da radio «Die Anderen – Les autres – Gli autres» en il rom dal project pli grond «Chantez-vous Suisse?» ed è vegnì realisà dals 26 fin ils 30 da zercladur.

La Svizra germanofona è stada represchentada tras il chantautur bernais Christoph Trummer e tras la Svizra francofona tras il chantautur vallesan Marc Aymon. La musicista tessinaisa Chiara Dubey percunter represchenta la Svizra taliana, entant ch'il chantadur-songwriter, musicist e cumponist «Mattiu» (Mattiu Defuns) represchenta la Svizra rumantscha. La rappunza svizra-dominicana e chantadura-songwritra «La Nefera» (Jennifer Perez) represchenta la populaziun cun ina derivanza da migraziun.

Il project avra ina vaira fanestra culturala e musicala tar las differentas regiuns linguisticas e sveglia cuminaivladads e differenzas. Ils trais emetturs da radio naziunals han emess la represchentaziun, avant ch'ils artists han explitgà la realisaziun da lur project musical.

https://pilot-prod-videos.s3.eu-west-1.amazonaws.com/en/various-black-stork_it_DEEPGRAM-WHISPER.vtt

30.06.2023: Ina chanzun per tut ils Svizzers

Musica celebrescha la plurilinguitad

Che rumantsch è ina lingua naziunala fa surstar

Igl è l’emprima giada che l’Emna rumantscha vegn festivada en il Congo en l'Africa Centrala. Il pajais ha 5 linguas naziunalas. Discurridas vegnan dentant passa 380 linguas, di l'ambassadur svizzer Chasper Sarott.

A l'occasiun da l'Emna rumantscha ha l'ambassadur oriund da Sent visità l'Universitad da Kinshasa e declerà la Svizra cun sia democrazia directa ed il federalissem cun l'exempel dal rumantsch.

Ch'ina minoritad ha survegnì il status d'ina lingua naziunala fa surstar blers, di Sarott, oravant tut, che politica e populaziun han acceptà il rumantsch sco ina da las linguas naziunalas da la Svizra. Ina basa legala per ina minoritad saja plitost l’excepziun.

El ha empruvà da mussar ch'ina minoritad è in enritgiment per in pajais. Ed il Rumantsch è ina lingua ed ina cultura cun quella ch’ins possia preschentar bain la Svizra, di Sarott. Sco Rumantsch èn ins dentant l'entir onn ora ambassadur per la lingua e betg mo durant l’Emna rumantscha.

Ils 20 da favrer cumenza mintga onn l'Emna rumantscha. Quai è il di ch'il rumantsch è daventà lingua naziunala en Svizra (ils 20 da favrer 1938).

Diversas ambassadas da la Svizra en tut il mund fan en quell’emna activitads enturn il rumantsch. Ma era en Svizra vegn fatg attent al rumantsch cun differentas acziuns.

L'emprima Emna rumantscha hai dà il 2021. L'intenziun da l'Emna rumantscha è da far vegnir pli enconuschent il rumantsch. L'iniziativa da l'emna vegn dal Departament da l'exteriur cun agid da la Lia Rumantscha e dal chantun Grischun.

Rumantsch lingua naziunala fa surstar

Chattai ora nua che Vus stais

Tudestg, franzos, talian e rumantsch fan bleras chaussas era pli cumplex. En Svizra ha dentant l'englais adina dapli impurtanza.

Vossa selecziun